ADHD u dzieci – objawy, diagnoza i wyzwania. Wywiad z mgr Moniką Sroką-Ossowską

Jak rozpoznać ADHD u dzieci? Jak wygląda diagnoza i kiedy udać się do specjalisty? Z jakimi trudnościami mierzą się uczniowie z ADHD? Na ten temat rozmawiamy z mgr Moniką Sroką-Ossowską – psycholog z doświadczeniem w pracy z młodzieżą w zakresie zaburzeń lękowych, depresji, zaburzeń zachowania czy ADHD.

mgr Monika Sroka-Ossowska – psycholog (specjalność: psychologia kliniczna i neuropsychologia), trener TUS, mediator, psychoterapeuta w trakcie 4-letniej Szkoły Psychoterapii Poznawczo-Behawioralnej. Ma doświadczenie w diagnozowaniu i opiniowaniu sądowym (sprawy rodzinne, nieletnich, o adopcję) oraz pracy z młodzieżą (zaburzenia lękowe, depresja, ADHD, zaburzenia zachowania). Udziela wsparcia psychologicznego rodzinom w kryzysie oraz poradnictwa psychologicznego (psychoedukacja, konsultacje wychowawcze). Prowadzi psychoterapię nastolatków, osób dorosłych i par (stacjonarnie Rzeszów i online https://srokaterapia.pl/)

Objawy ADHD – na co zwrócić uwagę?

Dzieci z natury są ruchliwe i pełne energii. Jak zatem rozpoznać ADHD? Jakie zachowania powinny wzbudzić szczególną uwagę?

Mgr Monika Sroka-Ossowska: Duża ekspresja oraz zmienność emocji i zachowania jest u dzieci cechą rozwojową. Przy czym należy pamiętać o różnicach indywidualnych w rozwoju psychospołecznym każdego dziecka. W przypadku dzieci, u których podejrzewa się ADHD, szczególną uwagę zwracamy na symptomy w 3 obszarach tj. nadruchliwość, nadmierna impulsywność i trudności z koncentracją uwagi. Zachowania te występują u wielu dzieci, natomiast jeśli ich nasilenie jest duże (z tendencją wzrostową), obejmuje wszystkie aspekty życia dziecka oraz pomimo konstruktywnych oddziaływań wychowawczych nie udaje się uzyskać normatywnego zachowania wówczas warto rozważyć, czy zachowania te nie wynikają z zaburzenia hiperkinetycznego (ADHD).

Musimy pamiętać, by nie interpretować występujących objawów wyrywkowo, lecz spojrzeć na całokształt funkcjonowania dziecka i jego opiekunów. Zdarza się, że zachowania, które możemy pomylić z symptomami ADHD wynikają z niewłaściwych oddziaływań wychowawczych rodziców czy opiekunów (szczególnie na wczesnym etapie rozwoju dziecka). Rozmowy z nimi i psychoedukacja są niezbędnym elementem różnicującym obraz doświadczanych trudności.

Ponadto warto pamiętać, że ADHD współwystępuje z takimi zaburzeniami jak: specyficzne trudności w nauce (dysleksja, dysgrafia), niska samoocena, trudności w relacjach z rówieśnikami, zaburzenia lękowe, depresja. Im więcej współwystępujących elementów, tym większe prawdopodobieństwo, że zachowania dziecka wynikają z zaburzenia ADHD, a nie np. z zachowań opozycyjnych („nie”). Potrzeba czasu i wnikliwej obserwacji, by rozpoznać, czy zachowania te świadczą o tym, że dziecko „nie chce” czy „nie potrafi”.

U dzieci z ADHD opisane objawy wynikają w dużej mierze z neurobiologicznych dysfunkcji układu hamowania reakcji, więc „biologicznie” nie są w stanie często zapanować nad wierceniem się na krześle czy bieganiem po pokoju. Obserwując dziecko, ważne jest, by zidentyfikować, czy objawy nie są spowodowane zachowaniami opozycyjno-buntowniczymi, wrogością lub niezrozumieniem zadania/instrukcji (wówczas wykluczamy ADHD). Jeśli rodzice/nauczyciele podejmują standardowe, konstruktywne oddziaływania wychowawcze, a niepożądane zachowania nadal występują u dziecka, przybierają na sile, dochodzą dodatkowe trudności wówczas warto rozważyć udanie się do specjalisty i zdiagnozowanie dziecka w kierunku ADHD.

Diagnoza ADHD

Jak wygląda diagnoza ADHD u dzieci? Kiedy najlepiej udać się do specjalisty?

Mgr Monika Sroka-Ossowska: Niezwykle ważne jest interdyscyplinarne podejście zarówno w kwestii diagnozy, jak i terapii dzieci z ADHD. Proces diagnostyczny powinien zawierać kilka wizyt u psychologa, a także konsultację psychiatryczną (czasem także pediatryczną i neurologiczną).

Według DSM-5, aby zdiagnozować ADHD, kilka objawów nadruchliwości, impulsywności i nieuważności jest obecnych przed 12 r. ż., utrzymują się co najmniej 6 miesięcy i są doświadczane w stopniu, który jest niezgodny z poziomem rozwoju, oraz bezpośrednio negatywnie wpływają na życie społeczne i szkolne/zawodowe. DSM-5 nie podaje dolnej granicy wieku, kiedy taką diagnozę można postawić. Praktyka pokazuje, że u dzieci poniżej 6 r. ż. nie stawiamy zwykle diagnozy ADHD. Im młodsze dziecko, tym większe znaczenie ma praca wychowawcza z rodzicami. Zatem procesy diagnostyczne ADHD prowadzimy zwykle u dzieci w wieku 6-12 lat.

Diagnoza psychologiczna ADHD opiera się na wywiadzie z rodzicami, analizie dokumentacji ze szkoły, obserwacji i rozmowie z dzieckiem, zastosowaniu wystandaryzowanych testów psychologicznych do oceny m.in. ogólnego funkcjonowania intelektualnego dziecka, koncentracji uwagi, stylów zachowania w różnych sytuacjach (np. MOXO, test dla dzieci Stanford Binet).

Po diagnozie ważne jest, by specjalista omówił ją z rodzicami. Punktem wyjścia jest akceptacja dziecka i widzenie osoby, a nie tylko (trudnych) objawów. Psychoedukacja rodziców i dziecka w temacie zaburzenia jest kluczowa dla zrozumienia specyfiki funkcjonowania dziecka z ADHD i strategii wspierania go.

Jeśli jako rodzic zastanawiasz się, czy Twoje dziecko wymaga specjalistycznego wsparcia, sam doświadczasz trudności i konfliktów spowodowanych sytuacją rodzinną, zapraszam Cię na spotkanie online (https://srokaterapia.pl/kontakt). By być bezpieczną bazą dla dziecka, musisz też zadbać o siebie. Stabilny emocjonalnie rodzic, przekonany do swoich oddziaływań wychowawczych, na bieżąco rozwiązujący doświadczane problemy jest kluczowym wyciszającym elementem w codziennym ADHD-owym chaosie.

Warto zastanowić się, jakich specjalistycznych oddziaływań potrzebuje Twoje dziecko (np. psychoterapia indywidualna, trening zastępowania agresji, trening umiejętności społecznych). Ze względu na obraz kliniczny zaburzenia celem terapii jest ułatwienie dziecku funkcjonowania, zapobieganie dołączania kolejnych objawów, a nie całkowite wyeliminowanie tych objawów. Warto o tym pamiętać, by mieć realne oczekiwania, zarówno wobec swojego dziecka, jak i jego terapeuty.

ADHD u dziewczynek a u chłopców

Czy to prawda, że ADHD u dziewczynek trudniej zdiagnozować niż u chłopców? Dlaczego tak się dzieje?

I tak i nie. Sam proces diagnostyczny, gdy dziewczynka trafi do specjalisty, przebiega standardowo. Natomiast faktem jest, że do diagnozy dziewczynek dochodzi później niż u chłopców. Jest to w dużej mierze związane ze społecznym stereotypem osoby z ADHD: „głośny chłopiec chodzący po ścianach”. U dziewczynek typowe objawy ADHD są nieco inne niż u chłopców – na pierwszy rzut oka mniej szkodliwe, a przede wszystkim mniej dezorganizujące pracę grupy, stąd często dziewczynki są kierowane do specjalisty później. U chłopców zazwyczaj dominują objawy związane z impulsywnością i nadruchliwością, u dziewczynek natomiast przewaga jest deficytów w zakresie uwagi.

Dziewczynka patrząca na lekcji w okno czy zapominająca piórnika mniej dezorganizuje prowadzenie lekcji niż chłopiec co chwilę wstający z ławki. Ponadto włączają się w to społeczne oczekiwania, że dziewczynka ma być „grzeczna”. Więc jak Kasia „buja w obłokach” czy patrzy w okno, to jest określana marzycielką. U dziewczynek częściej dominują trudności z motywacją i organizacją, niż ze słuchaniem czy skupieniem uwagi przez dłuższy czas na wybranym bodźcu. Rozpraszalność uwagi jest u nich duża, drobne bodźce przyciągają ich uwagę, odciągając jednocześnie od dotychczasowej aktywności, co powoduje, że często nie kończą one rozpoczętych działań, czy robią je „byle jak”.

Widoczne u dziewczynek objawy są sprzeczne z oczekiwaniami społecznymi jakie im się stawia. Z jednej strony zwykle lepsze umiejętności społeczne dziewczynek pomagają im lepiej kontrolować swoje zachowanie. Z drugiej strony ilość wysiłku, jaki w to wkładają, często nie przekłada się na oczekiwane rezultaty, a to obniża mocno ich wiarę we własne możliwości. Psychoedukacja rodziców i nauczycieli jest niezbędna, by zauważali u dziewczynek symptomy, które mogą świadczyć o zaburzeniu. Im szybciej są one dostrzeżone i podjęta jest pomoc specjalistyczna, tym mniejsze negatywne koszty ponosi dziecko i jego środowisko (rodzina, szkoła).

Trudności dzieci z ADHD w szkole

Z jakimi wyzwaniami muszą mierzyć się dzieci z ADHD w szkole?

ADHD pociąga za sobą ogólną niedojrzałość rozwojową, zatem dzieci mierzą się z trudnościami w przyswajaniu nauki, zasad moralno-społecznych, samoregulacją emocji. Obserwujemy obniżony poziom realnego funkcjonowania w porównaniu do wieku kalendarzowego. Dlatego szczególnie ważne jest zadbanie o to, by ich środowiska życia (dom, szkoła) były jak najbardziej ustrukturyzowane, spójne i pozytywne.

Niezwykle istotna jest współpraca rodziców ze szkołą. Czasem z różnych powodów bywa to trudne i rodzice decydują się na edukację domową. W przypadku niektórych dzieci edukacja domowa jest dobrą alternatywą dla tradycyjnej szkoły. Szczególnie, gdy nasilenie objawów u dziecka jest bardzo duże, a współpraca rodzice-szkoła utrudniona czy brak jej. Należy jednak pamiętać, że w przypadku edukacji domowej dziecko nie ma bieżącego kontaktu z grupą rówieśniczą, tym samym nie może realizować części zadań rozwojowych. W tej sytuacji niezbędne jest, aby dziecko było członkiem jakiejś grupy społecznej, najlepiej związanej z jego hobby. Tak by miało kontakt z rówieśnikami, a jednocześnie zdobywało pozytywne wzmocnienia w grupie, w której czuje się ważne i akceptowane.

Dzieci z ADHD ze względu na doświadczane trudności często osiągają mniej sukcesów niż wskazywałyby na to ich możliwości intelektualne. Dlatego tak ważny jest dopingowanie dziecka i wiara w jego możliwości – to bardzo ważne zadanie dla rodziców i nauczycieli. Każde dziecko tego potrzebuje, ale dziecko z ADHD dużo, dużo więcej. Powtarzalność pozytywnych wzmocnień pomaga dzieciom z ADHD budować w sobie poczucie sprawstwa, które motywuje ich do podejmowania nowych wyzwań szkolnych. Ważne jest, by dziecko w szkole było angażowane w dodatkowe działania, którym jest w stanie sprostać, które są zgodne z jego zainteresowaniami.

Odnoszenie sukcesów bardzo pozytywnie wpływa na dzieci z ADHD. Dzieci te często są odrzucane przez grupę dlatego niezwykle ważne jest, aby nauczyciele dołożyli wszelkich starań, by dziecko czuło się jej częścią. Mocne podkreślanie słabych stron i deficytów ucznia z ADHD będzie pogłębiało jego trudności w wielu obszarach. Wielokrotne wzmacnianie pozytywnych stron dziecka, wysiłku, który wkłada w najmniejszych codziennych sytuacjach, podkreślanie małych kroków, które przybliżają go do celu (ustalonego realnie do jego możliwości), są kluczowe.

Nadmierna ilość różnorodnych bodźców obecnych w szkole może mocno nasilać objawy ADHD, dlatego ważne jest zadbanie o to, by nauczyć dziecko, jak może sobie z nimi radzić (w niektórych szkołach są pomieszczenia służące do wyciszenia czy rozładowania napięcia przez zawinięcie się w koc czy uderzanie w worek treningowy). Czasem nauczyciele (z braku wiedzy lub poczucia bezradności) nadmiernie koncentrują uwagę na objawach dziecka, oceniając, krytykując, podkreślając na forum klasy. Takie sytuacje przynoszą odwrotny efekt: nasilają objawy ADHD (widoczne tu i teraz oraz intrapsychiczne: lęk, brak wiary w siebie, negatywizm, poczucie braku zrozumienia). Często w konsekwencji pojawia się niechęć chodzenia do szkoły (przed wyjściem do szkoły dzieci sygnalizują objawy psychosomatyczne np. bóle brzucha, osłabienie, wymioty).

Psychoedukacja w temacie ADHD pozwala lepiej zrozumieć istotę zaburzenia i potrzeby dzieci z ADHD, a w konsekwencji wypracować bardziej skuteczne metody pracy z dzieckiem, np. okulary na ADHD (przymykam oczy na pewne zachowania wynikające z ADHD, które mają w danym momencie mniejsze znaczenie, które nikomu w danym momencie nie przeszkadzają, np. machanie nogami przy uzupełnianiu zeszytu). Nadmierne skoncentrowanie uwagi opiekunów na objawach ADHD powoduje ich uważnienie, a w konsekwencji wzmocnienie i powtarzalność zachowań, a nie ich wyciszenie, jak zapewne mamy w założeniu, mówiąc dziecku piąty raz, żeby przestało już machać nogami pod stołem, kiedy ogląda telewizję czy je obiad.

Ważne jest także, aby przypominać dziecku ustalone wcześniej zasady i być w nich konsekwentnym. Poczucie przewidywalności, określone ramy funkcjonowania dają dziecku poczucie bezpieczeństwa, a ona stabilizuje organizm zarówno od strony neurofizjologicznej, jak i psychologicznej. U dzieci z ADHD, gdzie to pobudzenie biologicznie jest podwyższone ma to szczególne znaczenie.

Ogromne podziękowania dla mgr Moniki Sroki-Ossowskiej za podzielenie się z nami swoją wiedzą i doświadczeniem. Mamy nadzieję, że tą rozmową zwróciliśmy Waszą uwagę na temat ADHD u dzieci i teraz łatwiej będzie Wam podjąć odpowiednie kroki w razie zauważenia objawów ADHD.

wróć